Verborgen verhalen #5
23 April 2025
Een kijkje in de collectie
In onze collectie vind je veel meer dan alleen kunstwerken van textiel. Deze keer nemen we het oudste deel van de collectie onder de loep, namelijk bijna 70 handgeschreven manuscripten met stalen van de Leidsche Katoenmaatschappij. Eind 19e en begin 20e eeuw maakten zij, net als concurrenten, op industriële wijze batik na. In deze blog vertelt bibliothecaris Jantiene van Elk meer over deze praktijken en het lopende onderzoek naar de stalenboeken.
De oudste collectie van het TextielMuseum
Beschrijving van de weverij van de LKM in 1907
Tussen 1860 en 1930 kopieerden talloze Europese bedrijven, waaronder de Leidsche Katoenmaatschappij, op industriële wijze batik. In onze bibliotheek bewaren we bijna 70 handgeschreven manuscripten met stalen van deze Leidse fabrikant. We maken de collectie stalenboeken van dit bedrijf toegankelijk voor onderzoek door met vrijwilligers de manuscripten te transcriberen.
Vorig jaar startte het TextielMuseum een onderzoek naar de collectie Driessen, die in 1954 het begin vormde van het TextielMuseum. De collectie bestaat uit (stalen- en recepten)boeken, textielvoorwerpen en archiefmateriaal zoals correspondentie, verzameld door de familie Driessen. De familie Driessen was eigenaar van de Leidsche Katoenmaatschappij (LKM), een bedrijf dat effen en bedrukt katoen voor de handel binnen Europa produceerde en imitatiebatik maakte voor de export naar Azië, Afrika en Suriname. De LKM produceerde tot 1932 en werd in 1936 officieel opgeheven. Verspreid over Nederland zijn er in verschillende collecties interessante objecten te vinden van dit bedrijf, zoals in Leiden bij museum de Lakenhal en Erfgoed Leiden en Omstreken.
Leden van de familie Driessen en medewerkers van het bedrijf hebben het proces van het bedrukken van textiel beschreven aan de hand van stalen. De stalenboeken zijn gemaakt tijdens reizen in Europa om het vak te leren en tijdens onderzoek in het laboratorium van hun bedrijf. Ook verzamelden ze stalenboeken van andere bedrijven voor hun eigen collectie. Al deze boeken bij elkaar vormen een interessante bron voor onderzoek.
Dankzij al deze manuscripten weten we heel veel over de techniek van het industrieel bedrukken van katoen en van de kleur- en hulpstoffen die ervoor gebruikt werden. Uit deze bronnen is echter nog veel meer informatie te halen. Het verhaal van de katoendruk is vaak vanuit een Westers perspectief geschreven. Wat ontbreekt zijn de verhalen over de oorspronkelijke makers van de patronen en de handelaren die het textiel kochten op verschillende plekken in de koloniale wereld. Om dit wetenschappelijk onderzoek mogelijk te maken, moeten de stalenboeken en teksten wereldwijd digitaal toegankelijk zijn.
Op dit moment onderzoeken we in het TextielMuseum deze collectie samen met drie kunstenaars. Zij maken elk een nieuw werk voor de collectie, die in 2027 te zien zullen zijn in het museum. Binnenkort volgt er meer informatie over dit collectieve, dekoloniale, én artistieke onderzoek.
Van verborgen naar zichtbaar met AI
Screenshot van het bewerken van een manuscript in Transkribus
Het Regionaal Archief Tilburg heeft ruim vijftig stalenboeken van de Driessens gedigitaliseerd. We maken de handgeschreven teksten leesbaar met het Artificial Intelligence (AI) programma Transkribus. Deze automatische transcriptie is niet foutloos. Ook herkent AI niet welke termen belangrijk zijn voor het onderzoek. Daarom helpen meer dan twintig vrijwilligers vanuit huis bij het verbeteren van de transcripties.
De Driessens beschreven uitgebreid het proces van het bedrukken van textiel, maar niet alle informatie zit in de tekst. Ook de stalen van het bedrukt textiel uit de fabriek bevatten veel informatie. Textielstalen zijn moeilijk te ‘lezen’, omdat de informatie erin niet overgedragen wordt met woorden, maar met patronen, textuur en materiaal. Een digitale scan brengt deze visuele informatie al deels over, maar de fysieke boeken blijven belangrijk voor een sensitieve ervaring.
De stalenboeken zijn opgeborgen in zuurvrije omslagen, in zuurvrije dozen in donkere depots. Dit betekent dat het textiel optimaal behouden wordt. Fysiek onderzoek is alleen mogelijk in de bibliotheek zelf, en daardoor voor een hoop geïnteresseerden niet toegankelijk. Door te digitaliseren en te transcriberen, maken we de informatie beschikbaar voor mensen over de hele wereld. We bouwen daarbij voort op de ervaring met het digitaliseren en onderzoeken van de negentiende-eeuwse verfreceptenboeken uit Tilburg voor de tentoonstelling Kleurstof in 2022.
Namaak
Tjantings in de collectie van het TextielMuseum
In de LKM stalenboeken vind je bedrukte stoffen voor de Europese markt, maar ook veel imitatiebatik. Batik is een techniek waarbij met hete was patronen worden aangebracht op katoen. dit wordt gedaan met een waspen (canting) of een stempel (cap). Het textiel met de was wordt geverfd en de verf hecht zich alleen daar waar geen was zit. Door het proces van was aanbrengen en verven te herhalen, kun je ingewikkelde patronen maken.
Imitatiebatik werd gemaakt met industriële rollerprinters of met stempels. De imitatie batik, of ‘Batik Belanda’ werd oorspronkelijk voor de Indonesische markt ontwikkeld, maar sloeg daar nooit echt aan. Europese fabrikanten vonden vooral in West-Afrika een grote afzetmarkt. Dit textiel is bekend onder de naam ‘Wax Print’. Naast namaak batik vind je ook namaak van Kasuri (Japanse Ikat), Tjandies (geweven stof), Kanga’s (doeken voor Oost-Afrika), Plangi en Shibori (tie-dye technieken). Je vindt ook Suriname doeken in de manuscripten, bestemd voor de streekdracht van vrouwen in Suriname.
Het textiel van de LKM bootst authentieke patronen na van andere culturen op een industriële manier. De lokale betekenis verdwijnt en het textiel wordt handelswaar in plaats van een uitdrukking van een cultuur.
Textieltermen verzamelen
Prijzen van diverse bewerkingen: Sarongs, Bang, Lassem en Solo en Djogya Sarongs
Bij het onderzoek naar de stalenboeken werkten we samen met Sabine Bolk, kunstenaar en batikonderzoeker. Bolk heeft uitgebreide kennis van de bedrijven die imitatiebatik maakten. Zij publiceerde daarover onder andere het verhaal ‘Namaakbatik’ op Things that talk (een website met verhalen over de tastbare wereld om ons heen, objecten, spullen, gereedschappen, gebouwen).
De stalenboeken uit het LKM laboratorium bevatten erg veel en zeer technische informatie over het verven en bedrukken van textiel. Er zijn ook veel textieltermen in te vinden, zoals Lapis, Kanga, Lulo. Daarnaast zijn er geografische aanduidingen, kleurstoffen, namen van bedrijven of personen. Sabine Bolk hielp ons met haar kennis van de patronen, de technieken en de herkomst van batik.
Terwijl de vrijwilligers aan het transcriberen waren, stuurden ze de termen die ze tegenkwamen naar Sabine Bolk. Uit de textieltermen die de vrijwilligers mailden heeft Bolk een woordenlijst gemaakt met bijna 500 textieltermen: kleurstoffen, technische en geografische termen. De geografische termen worden genoemd in de manuscripten omdat het ontwerp daarvandaan kwam en/of voor die markt was bedoeld. Een kleine greep uit de termen:
|
Textiel- en techniektermen |
Geografische plaatsen |
Natuurlijke kleurstoffen en hulpmiddelen bij verven |
Synthetische kleurstoffen en hulpmiddelen bij verven |
|
Calicot Caseïne Drukpap Indigomachine Javaprint Kanga Kunstzijde Mastiek Patola Sarung Slendang |
Jakarta Makassar Myanmar Patna Solo Surabaya Suriname Zierikzee Zürich |
Biancaea sappan Blijsuiker Bloedloogzout Kurkuma Notenbasten Raapolie Turks rood |
Coeraline Congorood Kaliumpermanganaat Saranine Snelkleuren Waterstofchloride |
Deze woordenlijst is belangrijk, omdat zowel de woorden in de hedendaagse spelling, als ook de woorden in de spelling zoals we die tegenkomen in het manuscript zijn opgenomen. Daarnaast zijn geografische plaatsen, data, personen en bedrijven en stalen getagd in Transkribus.
Een van de schriftjes uit de serie Analyses door Louis Driessen van 1917-1921
Sabine Bolk en ik hebben vooraf een selectie gemaakt van de manuscripten die de meeste informatie zouden opleveren. We hebben gelet op het voorkomen van stalen en de informatie in het manuscript. Onze focus ligt op bedrukt textiel voor de koloniale markten. Het merendeel is nu door AI getranscribeerd is en de enthousiaste vrijwilligers zijn druk bezig de manuscripten te controleren. We moeten nog een aantal interessante manuscripten controleren, zoals een overzicht van artikelen van de Katoenfabriek De Heijder & Co te Leiden 1860-1870 (voorloper van de Leidsche Katoenmaatschappij) en een manuscript over Batiktechiek. Ook zijn er drie Foutenboeken te controleren uit 1916-1927; In het laboratorium van de Leidsche Katoen Maatschappij werd namelijk ook bijgehouden wat er zoal misging.
Meer onderzoek
We maken deze manuscripten toegankelijk, omdat we denken dat er nog zoveel meer verhalen over te vertellen zijn. In het verleden is er onderzoek gedaan, maar de focus lag daarbij op de technische innovaties van het machinaal nabootsen van batik. Over het textiel dat het bedrijf Vlisco, een concurrent van de LKM, produceerde voor Afrika is veel geschreven, maar zij zijn er slechts een van velen. Zoals gezged, is in het verleden vooral vanuit Westers perspectief geschreven over katoendruk. Ook schreven de historici vooral een nationaal verhaal.
Strengen katoen
Ik denk dat het tijd is voor een Global history over de katoendruk in Europa. Het brede verhaal van alle verschillende bedrijven in Engeland, Zwitserland, Frankrijk, Duitsland en Nederland moet wordt verteld, naast het niet-Westerse perspectief op de katoendruk. Een voorbeeld van zo’n Global history is het boek 'Cotton: The fabric that made the modern world' / Giorgio Riello. - Cambridge : Cambridge University Press, 2013. Riello laat in dit boek zien dat de industriële revolutie in Europa niet los te zien is van de grote katoensector in verschillende delen van Azië door de eeuwen heen. Ik zou heel graag samenwerken met onderzoekers uit andere werelddelen om de collectie van de LKM in een globale historische context en vanuit meerdere perspectieven te onderzoeken.
Wil je meer weten over de manuscripten van de Leidsche Katoenmaatschappij? Neem dan contact op met Jantiene van Elk via [email protected].
Meer lezen? Sabine Bolk schreef een uitgebreide blog over het project met veel invalshoeken voor nieuw onderzoek, zoals de synthetische kleurstoffen die gebruikt werden. En Evi van Stiphout (stagiair TextielMuseum) deed onderzoek naar Suriname doeken, textiel voor de streekdracht van vrouwen in Suriname, in de LKM stalenboeken.
Plan je bezoek
Koop een ticketGeschreven door onze bibliothecaris Jantiene van Elk
Meer zien van onze museumcollectie of de bibliotheek?
Deel met vrienden
